Azərbaycanda xərçəng ağrısınına göre müalicə almaq üçün bura toxunun.
Azərbaycanda xərçəng xəstələrinə psixoloji dəstək almaq üçün bura toxunun.
Xərçəng çağımızın universal sağlamlıq problemidir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının statistik məlumatlarına görə, dünyada hər il 9 milyon yeni xərçəng diaqnozu qoyulduğu və 6,7 milyon insanın xərçəng səbəbindən dünyasını dəyişdiyi bildirilir. Maksimum 3 illik diaqnozu olan xərçəng xəstələrinin sayının 24,6 milyon nəfər olduğu bildirilir.
Xərçəng ağrıları həm xəstəlikdən, həm də müxtəlif müalicə yanaşmalarından qaynaqlana bilər.
Ağrı xərçəng xəstələrinin 30-45% -ində erkən dövrdə meydana gələ bildiyi halda, gec mərhələdə olan xəstələrin% 75-də problem olaraq ortaya çıxa bilər. Bu ağrıların şiddəti xəstələrin 40-50%-də orta-ağır olaraq təyin olunduğu halda, xəstələrin 25-30%-də ağrı şiddətli və dözülməz dərəcədə şiddətli ola bilir.
Multimodal müalicə üsullarının mövcud olduğu bu gün belə, xəstələrin 46%-i ölüm zamanı adekvat ağrı müalicəsi ala bilmir. Bu səbəblə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı xərçəng ağrısını şəxsi bir haqq olaraq təyin etmiş və bu ağrının aradan qaldırılmasını vurğulamışdır.
Xərçəngin növündən asılı olaraq, ağrının inkişafı və şiddəti fərqli ola bilər.
Xərçəng növü Ağrılı xəstə nisbəti (%)
- Sümük 85
- Ağız boşluğu 80
- Genitouriya (Kişi-Qadın) 75-78
- Döş 52
- Ağciyər 45
- Mədə-bağırsaq 40
- Limfoma 20
- Leykoz 5
Xərçəng ağrılarının 70%-i xəstəlikdən qaynaqlanır.
Xərçəng xəstələrində xərçənglə əlaqəli ağrıların səbəbləri
* Sümük invaziyası,
* Sinir köklərinin və pleksusların sıxılması,
* Şişin sinir toxumasına infiltrasiyası
* Damar infiltrasiyası və tıkanıklığı,
* Fasyanın, periosteumun və digər ağrıya həssas strukturların infiltrasiyası
* Selikli qişaların və digər ağrıya həssas strukturların infeksiyası və iltihabı
Ağrıların 25%-i xərçəng müalicəsində istifadə edilən bəzi yanaşmalar səbəbiylə meydana gələ bilər.
Xərçəng xəstələrində, xərçəng xəstəliyi səbəbiylə olmayan ağrıların səbəbləri
*Əməliyyat səbəbiylə ağrı
* Əməliyyatdan sonrakı kəskin ağrı
* Xroniki ağrı (mastektomiyadan sonra ağrı, torakotomiyadan sonra ağrı, fantom ağrı, limfedema səbəbiylə ağrı)
* Kimyaterapiya ilə əlaqəli ağrı
* Kəskin (mədə-bağırsaq, mukozit, miyalji, artralji, kardiomiopatiya, pankreatit və ekstravazasiya nəticəsində yaranan ağrı)
* Xroniki (periferik neyropatiya, steroid psevdorevmatizm, aseptik sümük nekrozu və postherpetik nevralgiyalar)
* Radioterapiya ilə əlaqəli ağrı
* Kəskin (dəri yanıqları, mədə-bağırsaq ağrıları, proktit, mukozit, nəticədə ağrı)
* Xroniki (məsələn, osteonekroz, radiasiya fibrozu, keratit, demyelinasiya, pnevmoniya, bağırsaq xorası və obstruksiyası, miyelopatiyalara görə ağrı)
Müxtəlif tədqiqatlar xərçəng ağrısından əziyyət çəkən xəstələrin 50-80% -ində ağrının müalicəsinin qeyri-adekvatlığına diqqət yetirir. Lakin xərçəng ağrılarından əziyyət çəkən xəstələrin 90%-də sadə farmakoloji üsullarla uğur əldə etmək mümkündür.
Xərçəng ağrısı nosiseptiv və ya nöropatik xarakter daşıya bilər. Sinir keçiriciliyi olan xəstələrdə nosiseptiv ağrılar, sinir sistemi zədələnmiş xəstələrdə isə neyropatik ağrılar qabarıq görünür. Nosiseptiv ağrı yüksək innervasiyaya malik səthi nahiyələrdən yarandıqda, yaxşı lokallaşdırılır və somatik ağrı adlanır. Visseral ağrı diffuz innervasiya edilmiş orqanlardan yaranır və yaxşı lokallaşdırılmır.
Neyropatik ağrı sinirlərə birbaşa sıxılma, sinirlərə şiş invaziyası, kemoterapi, viral infeksiyalar və ya cərrahi travma nəticəsində yarana bilər.
Xərçəng ağrısının fiziki xüsusiyyətləri ilə yanaşı, psixoloji və sosial nəticələri də xəstənin həyat keyfiyyətinə təsir edən amillərdir. Buna görə də müalicə mərhələsində psixoloji və sosial təsirlərə nəzarət etmək vacibdir. Qiymətləndirmə və yenidən qiymətləndirmə xərçəng ağrılarının müalicəsində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu, həm müalicənin effektivliyini və ya qeyri-kafiliyini izləmək, həm də xəstəliyin irəliləməsi ilə ortaya çıxan müxtəlif lokalizasiya və xarakterli ağrıların tanınmasında vacibdir. Müalicədə farmakoloji yanaşmalar, fiziki üsullar, neyrolitik bloklar, koqnitiv və davranışçı yanaşmalar, intraspinal analjeziklər və ko-analjeziklər istifadə edilə bilər.
Xərçəng ağrısına uyğun yanaşma üçün bəzi maneələr də var. Bunlardan birincisi xəstədə narkomaniya qorxusudur. Bu qeyd-şərt həm də həkimlərdə qarışıq psixoloji və fiziki asılılıq, farmakoloji dözümlülük haqqında məlumatsızlıq və əlavə təsirlərin şişirdilmiş gözləməsi kimi özünü göstərir. Qəbizlik kimi dözümsüz opioid yan təsirinə qarşı profilaktik və terapevtik yanaşmaların qeyri-adekvatlığı xərçəng xəstələrində müvafiq analjezik müalicə yanaşmalarına da mane olur. Davam edən müalicə protokollarına riayət edilməsi və müntəzəm xərçəng ağrısının qiymətləndirilməməsi də müalicənin effektivliyini azaldan amillərdir.
Xəstənin qiymətləndirilməsi xəstənin, onun ailəsinin və səhiyyə işçilərinin əməkdaşlığı ilə aparılmalıdır. Müalicə metodu təyin edilərkən xəstə və ailəsi ilə birlikdə qərarın qəbul edilməsi, müalicədə xəstənin fəal iştirakının təmin edilməsi, yan təsirləri barədə xəstənin məlumatlandırılması, həkimlərin rəylərinin alınması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Müalicə planından əvvəl qiymətləndirmədə ağrı mövzusunda fənlərarası bir yanaşma ilə əlaqədar şöbələr.
Klinik qiymətləndirmədə ətraflı tarix və fiziki müayinəyə əlavə olaraq psixososial qiymətləndirmə aparılmalıdır.
Xərçəng xəstələrində ağrının qiymətləndirilməsi də çətindir, çünki bu, subyektiv bir simptomdur. Ağrının yerini, şiddətini, xarakterini, ağırlaşdıran və azaldan amilləri, davranış reaksiyalarını və müalicə məqsədlərini müəyyən etmək lazımdır.
Ağrının müalicəsində Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının 1986-cı ildə irəli sürdüyü addım-addım ağrı müalicəsi tövsiyələri bütün dünyada qəbul edilir və mərkəzdən mərkəzə və ölkədən ölkəyə yanaşmadakı kiçik fərqlərə görə dəyişdirilə bilər.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının üç addımlı ağrı müalicəsi tövsiyələri
İlkin tibbi yardımda istifadə edilə bilən agentlər qeyri-steroid antiinflamatuar dərmanlardır.
Bunlardan ən çox istifadə edilənlərin dozaları aşağıda verilmişdir:
* Asetaminofen
* BATON
* İbuprofen
* Keksketoprofen
* Diklofenak
* Diklofenak (uzun təsirli)
* İndometazin
* Naproksen
* Ketorolak
İkinci sırada istifadə edilə bilən zəif opioidlər və birləşmələr:
* Kodein + Asetaminofen
* Kodein + ASA
* Tramadol
* Tramadol
çüncü sırada istifadə olunan agentlər güclü opioidlərdir. Bunlardan ən çox istifadə ediləni morfindir. Morfinin qeyri-steroid antiinflamatuar dərmanlar kimi tavan effekti yoxdur və müalicədə yuxarı doza məhdudiyyəti yoxdur. Fentanilin transdermal forması da istifadə rahatlığına görə seçilə bilən opioiddir. Opioidlərin rotasiyası daha aşağı ekvivalent dozaların, xüsusən də daha yüksək dozaların istifadəsinə imkan verə bilər. Meperidin qısa təsir müddəti və nörotoksik metaboliti olan normeperidinə görə xroniki xərçəng ağrısı olan xəstələrdə istifadə edilməməlidir.
Opioidlər müxtəlif yollarla idarə oluna bilər. Bunlar:
* Şifahi
* Rektal
* Transdermal fentanil
* Fasiləli inyeksiya
* Davamlı infuziya
* Xəstə tərəfindən idarə olunan analjeziya
* Onurğa daxili
Opioidlərlə əlaqəli ən çox görülən yan təsirlər qəbizlik, ürəkbulanma, qusma, yuxululuq, ağız quruluğu və tərləmədir. Daha az rast gəlinən yan təsirlər disforiya, delirium, pis yuxular, varsanılar, qaşınma, ürtiker, sidik tutma, miyoklonik hərəkətlər, qıcolmalar və tənəffüs depressiyasıdır.
Mərhələli müalicənin hər addımında istifadə edilə bilən köməkçi dərmanlar kortikosteroidlər, antikonvulsanlar, antidepresanlar, neyroleptiklər, lokal anesteziklər, antihistaminlər və psixostimulyatorlardır.
Bir çox mərkəzdə bu üç mərhələli müalicənin kifayət etmədiyi hallarda dördüncü addım olaraq daha invaziv müdaxilələr daxil edilir. Bunlardan parenteral opioidlər xüsusilə kəskin şiddətli kəskinləşmə ağrılarının müalicəsində tətbiq oluna bilən üsuldur. Epidural və intratekal opioidlər xərçəng ağrılarının müalicəsində bir çox fərqli nasos və portlarla istifadə edilə bilər. Bu cihazların yerləşdiriləcəyi xəstələr çox diqqətlə seçilməli və nasos və ya portların istifadəsi çox yaxşı öyrədilməlidir. Belə cihazların seçilməsində ömür uzunluğu rol oynayır. Xüsusilə qısa ömürlü xəstələr üçün daha aşağı qiymətə port və ya kateter sistemlərindən istifadə etmək tövsiyə olunur.
Neyroablasiya üsulları xərçəng xəstələrində də tez-tez istifadə olunur. Ağrının yerinə görə periferik və simpatik neyrolitik bloklara üstünlük verilə bilər. Xərçəng ağrılarında splanxnik, çölyak, superior hipoqastrik və impar qanqlion blokları tətbiq oluna bilər. Bunlardan başqa cərrahiyyə və ya perkutan kompüter tomoqrafiyası ilə müşayiət olunan birtərəfli ağrılarda kordotomiya edilə bilər.
Xərçəng ağrılarının müalicəsində tətbiq oluna biləcək fiziki üsullar isti-soyuq tətbiq, masaj, sıxılma, vibrasiya, məşq, yer dəyişdirmə və immobilizasiyadır. Bunlara əlavə olaraq, transkutan elektrik stimullaşdırma metodu (TENS) dəstəkləyici müalicə yanaşması ola bilər.
İstifadə edilə bilən psixososial üsullar; koqnitiv və davranışçı yanaşmalar, istirahət, hipnoz, koqnitiv əks etdirmə və formalaşdırma, xəstə təhsili və psixoterapiya.
Xərçəngin müalicəsində istifadə edilən kemoterapi, radioterapiya və cərrahi üsullar da sağladıqları şişi azaldıcı təsirlərlə ağrının azalmasına töhfə verir.
Nəticə olaraq, xərçəng ağrılarının müalicəsində xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün bir çox fərqli yanaşma var. Bu xəstələrdə ağrının yeri, şiddəti, xarakteri, xərçəng növü və xəstənin psixososial vəziyyəti nəzərə alınmaqla, xəstənin, xəstə yaxınlarının və səhiyyə işçilərinin iştirakı ilə fənlərarası planlaşdırılmış ən effektiv müalicə yanaşması olmalıdır.
Azərbaycan Bakı dəstək ofisi +994 50 853 74 88