Çölyak xəstəliyi nədir
Gluten dözümsüzlük olaraq da bilinən çölyak xəstəliyi, incə bağırsaqların ziyan görməsinə bağlı inkişaf edər. Yaranan ziyan qidalarla alınan gluten\’e bağlıdır. Gluten xüsusilə, buğda, arpa, yulaf və çavdarda yüksək nisbətdə olur. Ayrıca bu maddələri ehtiva edən qidalar da özü ehtiva edərlər. Gluten ehtiva edən qidaların istehlakı nəticəsində ziyan görən incə bağırsaq, qidaları udmaq etmə funksiyasını yerinə yetirə bilməz.
Çölyak xəstəliyi səbəbləri
Çölyak xəstəliyinin qəti səbəbi bilinmir. Bağırsaqlarda qidaları udmaq (əmmə) etməyə yarayan və vili adı verilən, bağırsaq boşluğuna doğru uzanan çıxıntılar mövcuddur.
Gluten həssaslığı olan kəslər, özü ehtiva edən qidalar istehlak etdiyində, immunitet sistemləri Vilim zərər verən bir reaksiya başladar.
Vilim zərər görməsi nəticəsində, dəmir, vitaminlər və digər qidalar kafi şəkildə emilemez.
Bunun nəticəsində çölyak xəstəliyi simptomları və ilişlili səhiyyə problemləri görülər.
Xəstəlik, körpəlik dövründən yetkinliyə, həyatın hər hansı bir mərhələsində görülə bilər. Ailəsində çölyak xəstəliyi olanlar daha yüksək daşıyarlar. Xüsusilə Avropa və kafkas ırklarından daha məşhur görülür. Qadınlarda risk daha yüksəkdir.
Çölyak xəstəliyi olanlarda;
Romatoid artrit, Sistemik Lupus Eritematozus və Sjögren sindromu kimi otoimmün xəstəliklər
Addison xəstəliyi
down Sindromu
intestinal xərçəng
intestinal lenfoma
Laktoza dözümsüzlük
tiroid xəstəliyi
Tip 1 Diabet riski artmışdır.
Çölyak xəstəliyi Semptomları
Xəstəliyin simptomları adamdan adama dəyişiklik göstərə bilər. Bu vəziyyət diaqnoz qoymağı çətinləşdirir. Bəzilərində qəbizlik ola bilərkən, başqa bir adamda ishal görülə bilər.
Mədə-bağırsaq simptomları;
Qarın ağrısı, həddindən artıq qaz təcrübəsi və ya həzmsizlik
qəbizlik
iştahsızlıq
ishal
Laktoza dözümsüzlük
Ürək bulanması, qusma
Yağlı, qoxulu və yapışqan gaita
Səbəbsiz kilo itkisi
Qidaların qeyri-kafi emiliminə bağlı inkişaf edə biləcək digər simptomlar;
asan yaralanma
Depressiya və ya narahatlıq
halsızlıq
Uşaqlarda inkişaf geriliyi
saç tökülməsi
Dəri töküntüsü və qaşıntı
ədəd gecikməsi
ağızda yaralar
Oynaq ağrısı və əzələ spazmı
burun qanaması
keşik keçirmə
Əl və ayaqlarda keyimə və hissizlik
Boy qısalığı
Çölyak xəstəliyi olan uşaqlarda;
Diş inkişafında pozuqluq və diş rəngində dəyişiklik
yetkinlikdə gecikmə
Ishal, qəbizlik, yağlı və ya pis qoxulu gaita, bulanma, qusma
Əsəbi ruh halı
Qeyri-kafi kilo alışı
Inkişaf geriliyi görülə bilər.
Çölyak xəstəliyində müayinə və testlər
Edilə biləcək testlər;
Sümük dansite ölçülməsi
Xolesterol (aşağı ola bilər) ölçülməsi
Tam qan sayması
Tam metabolik araşdırma
folat səviyyəsi
Demir səviyyəsi
Protrombin zamanı
Vitamin B12 ölçülməsi
D vitamini ölçülməsi
Xəstəliyin diaqnozunda köməkçi ola biləcək Transglutaminaz antikorları (tTGA) ya da antiendomizal anticisimlərin (EMA) qan testlərində ölçülməsi edilə bilər. Testlərin müsbət gəldiyi vəziyyətlərdə bağırsaq biopsiyası alınması məqsədiylə endoskopiya edilə bilər. Biyopside, duedonumdan sonrakı bağırsaq kısmınıda düzləşmiş Vilim görülər. Ayrıca çölyak xəstəliyi riski daşıyanlar təyin etmək üçün genetik testlər edilə bilər.
Çölyak xəstəliyi Müalicəsi
Çölyak xəstəliyinin qəti müalicəsi yoxdur. Özü-pulsuz pəhriz uyulduğu təqdirdə, simptomlar geriləyər və bağırsaq vililerinde düzəlmə görülür. Bu səbəblə özü ehtiva edən heç bir maddə istehlak edilməməlidir.
Diyetə uyulduğu müddətcə hastlık tapıntıları görülməz. Ancaq bəzi hallarda vitamin və mineral dəstəyi verilə bilər. Müalicəyə kafi cavab verməyən faktlarda prednizon kimi kortikosteroid müalicəyə əlavə oluna bilər.
Çölyak Xəstəliyinin seyri
Özü-pulsuz pəhriz riayət etmək, bağırsaq ziyanını maneə törədərək, inkişaf edəcək digər problemləri azaldar. Gluten diyetlə düzəlmə, uşaqlarda 3-6 ayda görülərkən, yetkinlərdə bu müddət 2-3 ilə davam edə bilər.
Nadir olsa, tanı qoyulmadan əvvəl irəliləmiş bağırsaq ziyanı inkişaf edə bilər. Boy qısalığı və diş pozuqluğu kimi bəzi fəsadlar, xəstəlik nəzarət altına alınsa belə düzelmeyebilir.
Çölyak Hastalığında fəsadlar
Özü-pulsuz pəhriz mütləq tətbiq olunmalıdır. Çölyak xəstəliyi müalicəsiz buraxıldığında, həyatı təhdid edici fəsadlar inkişaf edə bilər.
Tanıda gecikmə ya da diyetə olunmaması;
Avto immün xəstəliklər
Sümük xəstəlikləri (Osteoporoz, kifoskolyoz, qırıqlar)
Bəzi bağırsaq xərçəngləri
anamı
İnfertilit ya da təkrarlayan aşağılar
Qaraciyər hastalığı\’na səbəb ola bilər.
Çölyak xəstəliyindən qorunmaq
Qəti səbəb müəyyən olmadığından, qorunmada önerilebilecek qəti bir yötem yoxdur. Ancaq risklərin fərqində olmaq (Ailə üzvlərinin çölyak xəstəliyi olması kimi) erkən diaqnoz və müalicə ehtimalını artıracaq.