14 yaşına qədər məmə böyüməsi, tüklənmə kimi sekonder xarakterlərinin inkişaf etməməsi və ya 16 yaşına baxmayaraq ilk adətin görülməməsi və ya normal ədəd görən qadında 3 siklus boyunca ədəd olmaması amenore olaraq adlandırılar. Həyatında heç ədəd görməmiş isə buna primer amenore, daha əvvəldən nizamlı ədəd görən qadında aybaşının kəsilməsinə də sekonder amenore adı verilir.
Normal artıma fiziologiyası:
Siklus, son ədəd tarixinin ilk günündən bir sonrakı ədəd tarixinin ilk gününə qədər keçən müddətdir. Normalda bu müddət 28 gün olmasına qarşı 21 ilə 35 gün arası normalın alt və üst hüdudlarıdır.
28 gündə bir ədəd görən, yəni siklusu 28 gün olan bir qadının ovulyasiya (yumurtlama günü) tez-tez (şərt deyil) 14. gündür. Hər adətin ilk günü beyində hipotalamustan ifraz GnRH adlı hormon, hipofize follikül stimule edici (xəbərdarlıqçı) hormon (FSH) sekresiyasını xəbərdar etməyə başlayır. FSH təsiriylə yumurtalıqlardan birində yeni bir follikül (yumurta hüceyrəsini saxlayan quruluş) yetkinləşməyə başlar. Bu follikül yetkinləşdikcə östrojen hormonu istehsalı artar, östrojen istehsalı artdıqca hipofiz bölgəsindən ifraz olunan luteinizan hormon (LH) miqdarı artar.
Folikül yetkinləşdikcə gedərək içi maye dolu kiçik bir kəsə halına gelir.Folikül təxminən olaraq 16-20 millimetr çapına çatdığında östrojen hormonu da qanda maksimum səviyyəyə çatır və bu da LH səviyyəsinin getdikcə daha da artmasına səbəb olur. LH piki (LH’ın ən yüksək səviyyəyə çatdığı an) olduğunda follikül çatlar və içindəki oosit (yumurta hüceyrəsi) serbestleşerek Fallop tüpünün içinə girər.
Folikül çatladıktan sonra “krekinq bölgəsində” corpus luteum (sarı cisim) adı verilən bir quruluş meydana gələr və bu quruluş bu dəfə östrojen hormonuna əlavə olaraq progesteron hormonu da çıxarmağa başlayır. Hamiləlik meydana gəlməzsə bu quruluşun funksiyası 14 gündə bitər. Hamiləlik meydana gəldiyində isə hamiləlik məhsulunu “dəstəkləmək” üçün bu quruluş təxminən 10. gələn həftə qədər progesteron ifraz etməyə davam edər. 10. həftədən etibarən hamiləlik məhsulu öz progesteronunu özü çıxara biləcək hala gəlir və vəzifəsi götürər.
Uterusun içi endometrium adı verilən bir təbəqəylə örtülmüşdür. Endometrium östrojen təsiri qalınlaşar və yumurtlama sonrası dövrəyə girən progesteron hormonunun təsiri ilə döllənməsi olabiləcək bir yumurta hüceyrəsinin implantasyonu (yerləşməsi) və hamiləliyin başlaması üçün əlverişli vəziyyətə gətirilir.
Corpus luteumun ömrü siklus neçə gün olursa olsun hər qadında 14 gündür. Bu müddətə yaxınlaşdıqca corpus luteumun progesteron ifrazatı gedərək azalır və qandakı progesteron yaxşıca azaldığında endometrium təbəqəsi dəstəyini itirərək tökülməyə başlayır. İşdə bu tökülmə qanamaqla birlikdə olduğundan adət qanaması adını alır.
Corpus luteum ömrünün məhdud olmasının xüsusi bir mənası vardır: 28 gündə bir ədəd görən bir qadında yumurtlama 14. gündə olmaqdadır, demək ki qadın məsələn 30 gündə bir ədəd görürsə bu qadında 30-14 = 16. gün yumurtlama günüdür. Əksinə 26 gündə bir ədəd görən bir qadında 26-14 = 12. gün yumurtlama günüdür.
Amenore: Adet görə bilməmə Səbəbləri:
• Asherman sindromu: Baxılmış kürtajlara bağlı olaraq rəhm içində yapışıqlıqlar olur və amenore yanında normal lakin miqdar olaarak azalmış adətlər olabilir.Tedavisi hadisənin şiddətinə görə dəyişir.
• İnkişaf Bozuklukları: Müllerian agenez olaraq da bilinər. Burada inkişaf olaraq rəhm, borular və vaginanın üst qisimi yoxdur. Vajen kor bir sonla noktalanır.Over funksiyaları normaldır ancaq qanama olmaz.
• Androjen laqeydliyi, testiküler feminizasyon: Kişi genetik olaraq kişidir ancaq kişilik hormonuna qarşı laqeydlik olduğundan adamın qərbin içində testisleri olmasına baxmayaraq xarici görünüşü qadın gibidir.Durum fərq edildiyində xayalar alınmalıdır.
• Turner Sindromu: Adamda genetik bir pozuqluq vardır. 46 yerinə 45 xromosom olur
• Gonadal agenez: Adamda overler inkişaf etməmişdir.
• Resiztant over sindromu: Adamda over olmasına baxmayaraq bu hormonlara qarşı müqavimətlidir.
• Yarımçıq over çatmazlığı: Erkən menopoz olaraq da bilinər.
• Radiasiya və kemoterapi: müalicəyə bağlı olaraq overler funksiyalarını itirər.
• Hipofiz şişi: hipofiz vəzindən qaynaqlanan bir şiş səbəbi ilə hormonal nizam pozular. Ən tez prolaktinom görülər. Burada süd hormonu olan prolaktinom çox miqdarda ifraz olunur və bu digər hormonların miqdarını pozacağından ədəd nizamını pozar və sonsuzluğa səbəb ola bilər. Ən tez tapıntı Meme özbaşına süd gelmesidir.Eğer şiş 10 mm-dən böyüksə cərrahı gərəyə bilər. Digər hallarda dərman müalicəsi kafi olur.
• Sheehan Sindromu: Doğum sonrası qanamağa bağlı olaraq hipofiz vəzində infarkt olur və hormon ifraz pozular.
• Hipotalamik amenore: Daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi stress, kədər, kilo dəyişməsi kimi səbəblərə bağlı olaraq görülər.
Diaqnoz Metodları:
Gərək primer gərəksə sekonder amenore mütləq araşdırılması gərək əhəmiyyətli bir vəziyyətdir. Amenore şikayəti ilə gələn bir qadında ilk əvvəl hormon testləri edilməlidir. Burada Tiroid hormonları, prolaktin və bəzi qadınlıq hormonlarına baxılar.
İkinci addımda bir progesteron Challange test (PCT) həyata keçirilir. Bu testdə qadına 5 gün müddətində progesteron Challange test (PCT) həyata keçirilir. Bu testdə qadına 5 gün müddətində progesteron hormonu verilir və ilaş kesilir.1 həftə içində qanama olur isə bədəndə kafi miqdarda estrogen var deməkdir. Östrojen varlığı anovülasyon diaqnozunu yəni yumurtlama olmaması diaqnozu qoydurar. Hamiləlik ya da yüksək miqdarda kişilik hormonu varlığında bədəndə estrogen olmasına baxmayaraq qanama olmaz. Anovilasyon diaqnozu qoyulduqdan sonra bu diaqnoza istiqamətli müalicə protokollarına biri seçilir.
Əgər PCT ilə qanama olmaz isə ya bədəndə estrogen yetərsizdir və ya qanama yollarında bir maneə var. Bunu anlamaq üçün östrojen və progesteron tsiklik olaraq verilir. Bu müalicə nəticəsində qanama olsa bir sonrakı mərhələyə keçilir əgər bu müalicə ilə qanama olmaz isə tıxanma düşünülər. Ən tez səbəb abort sonrası meydana gələn yapışıqlıqların. Müalicəsi cərrahi işlemledir.
Bir sonrakı addımın məqsədi over ya da beyində ki hormon ifraz mərkəzlərindəki defekt bulmaktır.Bu vəziyyətdə gonadotropin və estrogen dəyərlərinə bakılır.Over hormonları normal və beyindən ifraz olunan hormonlar yüksək isə beyində Xorma ifraz bir kütlə və ya yumurtalıqlarda çatışmazlıq söz mövzusu ola bilər. Bu vəziyyət son dərəcə nadir görülər. Prematür over çatmazlığı ya da məşhur adı ilə erkən menopoz son dərəcə nadir görülən bir hadisədir və immunitet sistemi ilə əlaqədar ola biləcəyi düşünülməkdədir. Zaman zaman bu durumgeri çevrilməli ola bilər.
Bəzi hallarda isə beyindən ifraz olunan gonadotropin adı verilən hormonlar normal səviyyədə bilər ancaq bu hormonlar bioloji olaraq effektiv olduqlarından yumurtalıqları uyaramazlar və amenore ortaya çıxar.
Əgər bütün tədqiqlər nəticəsində bir nəticəyə varılamıyor isə bu vəziyyətdə hipotalamik amenoreden söz edilir. Bu vəziyyətin qəti taanısı qeyri-mümkündür. Psixoloji faktorlar, ani stress, kədər, ani kilo itkisi, sıx məşq, hava dəyişməsi kimi faktorlar bu vəziyyətə gətirib çıxara bilər.